„Zdrowie nie jest wszystkim, ale bez zdrowia wszystko jest niczym.” – Artur Schopenhauer

Wiedzieć więcej nt. zdrowia psychicznego – niezbędnik każdego.

Zadanie dofinansowane ze środków z budżetu Województwa Mazowieckiego.

Ciąża i narodziny dziecka są postrzegane jako radosny czas dla kobiet i ich rodzin, jednak okres ten często wiąże się z wyzwaniami ze strony psychicznej. Dla wielu matek poród jest źródłem istotnego bólu i stresu psychologicznego. Niekorzystne doświadczenia związane z porodem mogą prowadzić do problemów takich jak opóźniona laktacja, rozwój depresji, problemy w nawiązaniu relacji z noworodkiem czy nawet zespołu stresu pourazowego (PTSD – post-traumatic stress disorder). W ostatnim czasie zwraca się coraz większą uwagę na zaburzenia psychiczne u kobiet w okresie ciąży i porodu, które mogą prowadzić do poważnych konsekwencji położniczych i w okresie poporodowym.

Depresja

Depresja okołoporodowa, czyli występująca w ciąży lub po porodzie dotyczy ok. 7-19% kobiet. W największym stopniu zagrożone są nią te kobiety, które w przeszłości chorowały na depresję. Poza tym ryzyko depresji zwiększają zaburzenia lękowe i stresujące wydarzenia życiowe, niska samoocena, niskie wsparcie społeczne, niskie dochody oraz słabe wsparcie ze strony partnera.

Najłagodniejszą formą poporodowych zaburzeń nastroju jest tzw. „baby blues” lub „smutek poporodowy”, który dotyczy od 50% do 80% kobiet. Objawy to płaczliwość, niestabilny nastrój, zaburzenia snu, drażliwość i labilność emocjonalna. Baby blues jest uważany za fizjologiczną reakcję na stres i gwałtowne zmiany hormonalne związane z porodem. Objawy są zwykle przemijające i ustępują w ciągu 10-14 dni, jednak ciężkie lub długotrwałe objawy „baby blues” mogą zwiastować depresję poporodową.

Najczęstsze objawy depresji w okresie poporodowym to obniżony nastrój, pogorszenie koncentracji, zaburzenia snu i utrata apetytu. Bardzo często depresji towarzyszy lęk, a czasem nawet napady paniki. Lęk często związany jest z nadmierną troską o dziecko i obawą przed byciem złą matką. Depresja często przekłada się na zmniejszone zainteresowanie dzieckiem, ignorowanie jego potrzeb, apatię i izolację społeczną. Mogą pojawiać się negatywne uczucia i myśli o skrzywdzeniu dziecka. Choć rzadko przekładają się na czyny, mogą nasilać poczucie winy i wyrzuty sumienia.

Wysokie wskaźniki rozpowszechnienia i negatywne konsekwencje depresji po porodzie sprawiają, że poszukiwane są skuteczne narzędzia przesiewowe. Jednym z najczęściej stosowanych testów samooceny w kierunku depresji poporodowej jest Edynburska Skala Depresji Poporodowej (Edinburgh Postnatal Depression Scale, EPDS). W ramach Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 16 sierpnia 2018 r. w sprawie standardu organizacyjnego opieki okołoporodowej, określono że ryzyko depresji powinno być ocenione trzykrotnie – między 11. a 14. tygodniem ciąży,  między 33. a 37. tygodniem ciąży i w okresie połogu.

Pomimo wielu lat prowadzonych badań, depresja w okresie ciąży i po porodzie wciąż rozpoznawana jest i leczona w niedostatecznym stopniu. Niektóre objawy depresji np. zmęczenie i spadku aktywności za „normę” w ciąży i okresie poporodowym. Wiele kobiet zwleka z poszukiwaniem pomocy w obawie przed stygmatyzacją związaną z rozpoznaniem choroby psychicznej. Tymczasem nieleczona depresja może wywierać negatywny wpływ na zdrowie matki oraz dziecka. Depresja w okresie poporodowym jest źródłem cierpienia dla kobiet i jej bliskich, obniża odczuwalną jakość życia oraz utrudnia opiekę nad dzieckiem. Może zwiększać ryzyko komplikacji położniczych, a przedłużające się stany depresyjne mogą zaburzać tworzenie więzi między matką a dzieckiem. Zaburzenia w relacji matka-dziecko mogą natomiast przekładać się powstanie zaburzeń przywiązania u dzieci, co z kolei zwiększa u nich ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych w dalszym życiu.

Najgroźniejszym powikłaniem depresji po porodzie może być samobójstwo, lub w skrajnym przypadku samobójstwo rozszerzone, w którym na skutek urojeń matka może być przekonana, że tylko śmierć jej i dziecka uchroni je przed cierpieniem. Ryzyko popełnienia samobójstwa w ciąży jest niższe niż w populacji ogólnej, natomiast samobójstwo wśród młodych matek jest istotnym problemem społecznym – w Wielkiej Brytanii jest główną przyczyną śmierci kobiet w pierwszym roku po porodzie.

Zaburzenia lękowe

W ostatnich latach zwraca się coraz większą uwagę na zaburzenia lękowe w okresie okołoporodowym. Brakuje dokładnych badań, ale ocenia się że zaburzenia lękowe mogą występować nawet częściej niż depresja, nawet u 13-29% wszystkich rodzących kobiet. Podwyższony poziom lęku często towarzyszy depresji, ale może także występować niezależnie od objawów depresyjnych. Czynniki związane z wyższym poziomem lęku po porodzie to wyższy poziom wykształcenia, depresja w wywiadzie, poród przedwczesny, negatywne doświadczenia związane z porodem i w pierwszym tygodniu po porodzie, nadmierna płaczliwość dziecka, niski poziom zaradności u matki, słabe wsparcie ze strony partnera i zły stan zdrowia matki.

Podobnie jak depresja, zaburzenia lękowe w ciąży i po negatywnie wpływają na życie rodzinne i relację między matką a dzieckiem. Powodują zwiększone ryzyko powikłań położniczych i zaburzeń behawioralnych u dziecka. Mogą prowadzić do unikania dziecka przez matkę i nasilają stres związany z rodzicielstwem. Częste objawy okołoporodowych zaburzeń lękowych to nadmierne zamartwianie się, natrętne myśli lub kompulsywne  zachowania, obawy związane z macierzyństwem, dotyczące bezpieczeństwa dziecka, nadmiernego lęku o zdrowie dziecka lub obawy związane z możliwością wyrządzenia krzywdy dziecku. W pewnym sensie tego rodzaju troski są normalne i mogą pełnić korzystną rolę, ale gdy w nadmiernym nasileniu tracą swoją przystosowawczą funkcję i utrudniają opiekę nad dzieckiem.

Zaburzenia snu

Niedostateczna ilość snu w okresie połogu jest powszechna i wynika z konieczności sprostania nowym obowiązkom związanym z opieką nad dzieckiem. Nieprzewidywalny rytm snu noworodka łatwo prowadzi do niedoboru snu u matki, co może przyczyniać się do zaburzeń nastroju w okresie połogu. Niemożność zaśnięcia i utrzymania snu nawet wtedy, gdy matka jest zmęczona, a dziecko śpi lub jest pod nadzorem innych osób to objawy zaburzeń snu charakterystyczne dla depresji poporodowej.

Dość częstym problemem w ciąży jest zespół niespokojnych nóg (Restless Legs Syndrome, RLS), który występuje u ok. 10-30% kobiet. Objawy RLS to pojawiający się w spoczynku ból, uczucie drętwienia nóg i mrowienie, które wymusza mimowolne ruchy nóg, przynoszące ulgę. Objawy pojawiają się najczęściej wieczorem i w nocy po położeniu do łóżka. Objawy RLS mogą istotnie utrudniać zasypianie i obniżać jakość snu. Dokładna przyczyna RLS nie jest znana. Prawdopodobnie rolę odgrywają predyspozycje genetyczne, niski poziom żelaza i ferrytyny w surowicy, a także niski poziom witaminy D i zaburzenia gospodarki wapniowej,  występowaniu RLS może też sprzyjać wysoki poziom estradiolu występujący w ciąży. Objawy zespołu niespokojnych nóg zazwyczaj mijają po porodzie, ale u niektórych kobiet mogą utrzymywać się także w połogu.

Zaburzenia snu występujące po porodzie wpływają negatywnie na zdrowie  matki i dziecka. Problemy ze snem często towarzyszą zaburzeniom depresyjnym i mogą być zarówno przyczyną zaburzeń depresyjnych i lękowych, jak również ich konsekwencją. Wiele wskazuje na to, że jakość snu jest ważna dla zdrowia zarówno w okresie ciąży i po porodzie, a ocena zaburzeń snu powinna być rutynowym elementem w opieki perinatalnej.

Inne zaburzenia psychiczne

Pozostałe zaburzenia psychiczne, które mogą dotyczyć kobiet w ciąży i po porodzie to m. in. choroba afektywna dwubiegunowa, schizofrenia i uzależnienia. W każdym przypadku należy dążyć do uzyskania wyrównanego stanu psychicznego, optymalnie przed ciążą, w trakcie ciąży i po porodzie.

Leczenie

W zależności od stopnia nasilenia objawów, w leczeniu zaburzeń psychicznych po porodzie stosuje się psychoterapię i leczenie farmakologiczne. Nie wszystkie leki mogą być stosowane w ciąży i w okresie karmienia piersią, ale są leki które uznawane są za bezpieczne. W każdym przypadku należy przeprowadzić indywidualny bilans korzyści i potencjalnego ryzyka związanego z wpływem leków na płód lub niemowlę. W wielu przypadkach konsekwencje nieleczonych zaburzeń psychicznych są dużo groźniejsze niż ewentualnie skutki uboczne leków.  Warto pamiętać też, że istotną znaczenie w profilaktyce i leczeniu zaburzeń psychicznych ma wsparcie bliskich osób. Wiele kobiet znajduje także pomoc w grupach wsparcia dla kobiet w ciąży i po porodzie.

Literatura:

• Wilcox M, McGee BA, Ionescu DF, Leonte M, LaCross L, Reps J, et al. Perinatal depressive symptoms often start in the prenatal rather than postpartum period: results from a longitudinal study. Arch Womens Ment Health. 2021 Feb 4;24(1):119–31.
• Radziwoń-Zaleska M, Drozdowicz-Jastrzębska E. Depresja w okresie ciąży i połogu. W: Orzechowska A, Gałecki P, Pietras T, (Red). Nawracające zaburzenia depresyjne – etiologia, diagnoza, terapia. Wrocław: Wydawnictwo Continuo; 2017. p. 121–2.
• Grote NK, Bridge JA, Gavin AR, Melville JL, Iyengar S, Katon WJ. A meta-analysis of depression during pregnancy and the risk of preterm birth, low birth weight, and intrauterine growth restriction. Arch Gen Psychiatry. 2010 Oct;67(10):1012–24.
• Vichi M, Berardelli I, Pompili M. Completed suicide during pregnancy and postpartum. Ann Ist Super Sanita. 2021;57(1):57–66.
• Toler S, Stapleton S, Kertsburg K, Callahan TJ, Hastings- Tolsma M. Screening for postpartum anxiety: A quality improvement project to promote the screening of women suffering in silence. Midwifery. 2018 Jul;62:161–70.
• Bei B, Coo S, Trinder J. Sleep and mood during pregnancy and the postpartum period. Vol. 10, Sleep Medicine Clinics. 2015. p. 25–33.